حجة الاسلام و المسلمین سیدحمید حسینی
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث
شبکه گسترده ابزارهای الکترونیکی هر روز بیش از گذشته در تار و پود زندگی بشر تنیده می‌شود و او را به دنیایی جدید و فضایی مجازی وارد می‌کند. این ابزارها در کنار مزایا و فواید فراوان، آسیب‌ها و مشکلات گوناگونی را نیز به همراه دارد. زندگی در این فضا تنها در صورتی رضایت بخش خواهد بود که این آسیب‌ها را بشناسیم و با برنامه‌ریزی، تقویت اراده و احساس مسئولیت، اجازه ندهیم این فرصت بزرگ، به تهدیدی ویرانگر تبدیل شود.
آسیب‌های این فضا را می‌توان در گروه های متعددی چون علمی، اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی، روانی و جسمانی دسته‌بندی و تحلیل کرد. در این یادداشت به برخی از آسیب‌های علمی و فکری ابزارهای نوین ارتباطی می‌پردازیم و بیان سایر عناوین را به فرصت‌هایی دیگر موکول می‌کنیم.
اگر چه فناوری اطلاعات و شبکه جهانی اینترنت نقش بسیار مؤثری در پیشرفت تحقیقات علمی و دسترسی به منابع آموزشی و پژوهشی ایفا کرده است، اما همین ابزار را می‌توان مانعی بزرگ در برابر رشد علمی بسیاری از افراد به‌شمار آورد. چرا که گسترش استفاده‌های نادرست از فضای مجازی، مشکلات متعددی را در مسیر تحصیل، تحقیق و آگاهی آنها به‌وجود آورده است. برخی از این مشکلات عبارت است از:
۱ـ اتلاف وقت و بی‌برنامگی
جذابیت‌ها و جنبه‌های سرگرم‌کننده فضای مجازی آن‌چنان ما را به خود مشغول می‌کند که گذشت زمان را از یاد می‌بریم و تا به خود می‌آییم می‌بینیم که مدتی طولانی را صرف وبگردی، چت و گشت و گذار در شبکه‌های اجتماعی کرده‌ایم. با این شرایط، طبیعی است که بخش مهمی از برنامه‌های تحصیلی و علمی دانش‌آموزان و دانشجویان دچار اختلال شود و ساعات فراوانی از وقت مفید افرادی که وظیفه اصلی آنها مطالعه و تحصیل است، به بیهودگی بگذرد.
۲ـ پراکندگی ذهن و جلوگیری از تمرکز
در اختیار داشتن هر یک از ابزارهای ارتباط با فضای مجازی به معنی در دسترس بودن برای دیگران و آگاهی لحظه به لحظه از اخبار، مطالب و حوادث گوناگون است. با این شرایط، عملا فرصتی برای خلوت کردن با خود، تمرکز بر یک موضوع و مطالعه دقیق باقی نمی‌ماند. این در حالی است که بدون رها کردن فکر از پراکندگی و جمع کردن حواس، موفقیت در فعالیت‌های علمی ممکن نیست. برخی بررسی‌ها نشان داده است با وجود مزایای فراوان جزوه‌نویسی رایانه‌ای، دانشجویانی که در کلاس با استفاده از رایانه همراه جزوه می‌نویسند، معمولا به خاطر درگیر شدن با دیگر موضوعات، دچار افت در یادگیری می‌شوند.
۳ـ مواجهه با اطلاعات بی‌اعتبار
سهولت تولید و عرضه اطلاعات در فضای مجازی، آن را به اقیانوسی بی‌کران از انواع مطالب درست و غلط تبدیل کرده است. اگر چه با هر بار پهن کردن تور جستجو در این دریا، یافته‌های فراوانی به چنگ می‌آید، اما ارزش و اعتبار این مطالب، یکسان نیست. مدل ذهنی عموم مردم این‌گونه شکل گرفته است که وقتی مطلبی را به صورت مکتوب در جایی می‌بینند، برای آن ارزش بیشتری نسبت به مطالب شفاهی قائل شوند و حتی اگر زودباور نباشند، آنچه خوانده‌اند، ناخودآگاه در ذهنیت آنها تأثیر می‌گذارد. حضور مستمر در شبکه‌های اجتماعی و قرار گرفتن در معرض داده‌های گوناگون فضای مجازی، این تأثیرپذیری را به‌مراتب بیشتر می‌کند.
۴ـ کاهش کیفیت تحقیقات علمی
دسترسی آسان به اطلاعات و منابع علمی فرصت بزرگی را برای گسترش و تعمیق تحقیقات پژوهشگران فراهم می‌سازد. با این حال، افرادی که انگیزه و مهارت کافی در بهره‌گیری صحیح از این منابع ندارند، همین فرصت را به تهدیدی برای پیشرفت علمی خود تبدیل می‌کنند و در فعالیت‌های تحقیقاتی به کپی کردن و رونویسی مطالب آماده رو می‌آورند. متاسفانه با گسترش ابعاد زندگی در فضای مجازی، رواج این روش در میان دانش‌آموزان و دانشجویان افزایش یافته و به مانعی در برابر رشد واقعی آنها تبدیل شده است.
۵ـ تزلزل در باورها
اطمینان و استحکام در باورها، زندگی را سرشار از آرامش، نشاط و انگیزه می‌کند. همان‌گونه که باقی ماندن در شک و تردید، نتیجه‌ای جز سستی و اضطراب ندارد. ویژگی‌های فضای مجازی آن را به کانونی برای طرح افکار و نظرات متفاوت و ایجاد تردید و شبهه در باورهای اساسی انسان تبدیل کرده است. مواجهه با این مطالب اگر به بررسی، تفکر و مطالعه بیشتر و انتخاب بهتر بینجامد، بسیار مبارک و مفید خواهد بود. چرا که استحکام واقعی باورها و اطمینان حقیقی، تنها در پرتو شک و گزینش دوباره حاصل می‌شود. اما از آنجا که اکثر افراد پس از برخورد با پرسش‌ها یا مطالب تردیدآفرین از کنار آن بی‌تفاوت می‌گذرند، حضور در این فضا به‌صورت ناخواسته، بنیان‌های فکری آنان را متزلزل می‌سازد.