حجة الاسلام و المسلمین علیرضا بهرامی

پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث

 

درآمدی بر معرفی پایان نامه های حوزه ­ی اصالت و  قدمت معارف شیعی[1]

 

هویت فکری ـ فرهنگی شیعه و تهاجم­ های پر دامنه دشمنان بر اصالت این تفکر، قدمتی به طول حیات مسلمانان دارد. امواج شبهه علیه اصالت شیعه و منابع نخستین میراث شیعه که با هدف خدشه در منابع اصیل معرفتی شیعه آغاز شده بود در عصر حاضر به نمایشی تمام عیار برای پوشالی نشان دادن این هویت تبدیل شده است.

اولین شبهات این موج در قالب خدشه در منشأ تشیع و بازگشت آن به خرافه گرایی­ های ادیان پیشین و آراء عرفانی و غالیان قبل از اسلام توسط خط معتزلیان آغاز شد و به مناقشه در مبانی معرفتی شیعه و منابع اولیه آن گسترش یافت و سرانجام در عصر حاضر مجموعه ­ای از این شبهات به دست­آویزی برای منتقدان سلفی تبدیل شده است. ^[2]

یکی از مهم­ترین عرصه ­های این تهاجم، تلاش گسترده برای کاستن از حجم و غنای میراث روایی به صورت نمایش ناکارآمدی این میراث با تضعیف بخش عمده­ ای از آن ظهور یافته است. گو آنکه ناخود آگاه نگاه حداقلی به این میراث به حوزه داخلی شیعه نیز سرایت کرده است. این نگاه حداقلی بر پایه برداشت مدرسه­ ای از گزارشات رجالی و فهرستی شیعه و بدون توجه به اصول و مبانی حاکم بر دریافت و انتشار میراث حدیثی ایشان صورت گرفته است.

این در حالی است که شیوه ی میراث پژوهی نسل ­های نخستین اصحاب امامیه و روند تبدیل آن به میراث مکتوب منتقل شده به نسل ­های بعدی نشان می­ دهد مراحلی همچون کتابت، سماع و قرائت در این انتقال نقش اساسی داشته و پدیده ­ای همچون عرضه حدیث، کامل کننده این چرخه به شمار می­ رود.[3] نمونه گویای نهادینه بودن شیوه مرحله ای کتابت، سماع و قرائت، گفتگوی احمد بن محمد بن عیسی (بزرگ شیعیان قم، از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام) با حسن بن علی وشاء (از اصحاب برجسته امام رضا علیه السلام) برای اجازه کتاب علاء بن رزین (از اصحاب امام صادق علیه السلام و از راویان و مصاحبان محمد بن مسلم) است. جمله حسن بن علی وشاء که «لو علمت أن هذا الحدیث یکون له هذا الطلب لاستکثرت منه؛ اگر می­دانستم برای این احادیث، این اندازه طالب وجود دارد، بیشتر از این ها می اندوختم.» سنت حدیثی شیعه را بازگو می­ کند. [4]

اگرچه اصرار بر وسواس شدید ائمه و اصحاب ایشان بدین معنا نیست که هیچ روایت ضعیفی به مجموعه میراث مکتوب شیعه راه نیافته است، اما این دقت، لزوم مواجهه عمیق با متون موجود و واکاوی چرایی انعکاس یکایک گزارشات منتقل شده را برای حداکثری از میراث حدیثی شیعه ضروری می ­سازد.[5]

موضوع دیگری که مطالعه دقیق میراث حدیثی ـ کلامی شیعه را حتمی می­ سازد اثر پذیری توصیف و تبیین معارف شیعه از ظرفیت ­ها و محدودیت ­های حاکم بر جامعه است. این شرایط گاه عالمان شیعه را به این مطلب سوق داده که از بیان حداکثری در موضوعات عقیدتی به توصیفی که معارضه جدی گروه­ های مقابل را به دنبال نداشته باشد و در عین حال مخالفتی با اصول و مبانی نیز نداشته باشد منتقل شوند. مثال روشن این مدعا مسأله «بداء» است که شیخ مفید آن را همسان تلقی عموم مسلمانان در مسأله «نسخ» تفسیر می­ کند[6].

واکاوی جریان­ های شیعی در قرون نخستین نشان می­ دهد که دو طرز تفکر در میان اصحاب ائمه در قالب اجتهاد متن محور و یا نظریه پردازی در فضای گفتمانی با مخالفان به اقتضاء بُعد جغرافیایی منطقه نسبت به حضور معصوم تصویر می ­شود.[7] این دو اندیشه ـ علی رغم تفاوت­ ها و حتی تقابل­ هایی که گاه گزارش آن در منابع نخستین قابل پی ­جویی است ـ تحت عنوانی عام که شاید بتوان آن را «تربیت اجتهادی ائمه» نام گذاری کرد، قابل جمع است. باور ما بر آن است که این طرح از طرفی راهکاری عمیق برای حفظ شیعه و پیشوایان ایشان در دوره سخت حکومت ­های معارض و در مواجهه اندیشه­های مقابل بوده و از سویی دیگر امکان انتقال اندیشه­ اصیل مدرسه اهل بیت (علیهم السلام) را با تبیین عمیق و تأمل ژرف میسر می­ کرده است. رهیافت­ ها و آسیب ­های هر کدام از این دو تفکر و اثرات آن در مدارس حدیثی و کلامی شیعه در قرون متعدد قابل پیگیری و مطالعه می باشد. نکته­ ای که همچنان مطالعات پژوهشگران را پویا و مستمر قرار می ­دهد آن است که هنوز منابع هر دو اندیشه فراروی ایشان قرار دارد، یکی در قالب متون متعدد کلامی حوزه­ های بغداد و حله و ... و دیگری در منابع روایی مدرسه­ های کوفه و قم. 

پژوهش پیرامون این اندیشه در طی سالیان اخیر از سوی تعدادی از اساتید صاحب نظر در میراث حدیثی و تاریخ تفکر شیعه مورد توجه و پی جویی قرار گرفته است. این اساتید با طرح موضوعاتی مرتبط، تلاش برای تکمیل قطعات پازل این اندیشه را آغاز نموده ­اند.

در همین راستا پایان نامه­ هایی با عنوان بازخوانی اندیشه حدیثی ـ کلامی برخی اصحاب برجسته امامیه در مدرسه کوفه و شماری از دانشمندان بنام مدرسه حدیثی قم در قالب یک کلان پروژه پیشنهاد شده که تعدادی از آن ها مراحل تدوین و دفاع را نیز پشت سر گذاشته­ اند. پایان نامه ها و مقالاتی نیز به بررسی و تطور برخی موضوعات مهم در عقاید شیعه پرداخته و در دانشگاه های مختلف حدیثی دفاع شده و در مجلات علمی معتبر به چاپ رسیده­ اند.

 به نظر می­ رسد آشنایی و مطالعه ی این مجموعه برای طلاب علوم دینی و علاقمندان حوزه معارف شیعه می­ تواند زوایای مهمی از اندیشه شیعه را روشن و منتشر سازد و در مسیر تبلیغ، پاسخگوی طایفه ای از شبهات نسبت به فرآیند تاریخ حدیث و عقاید امامیه باشد. با همین هدف به معرفی این مجموعه از پایان نامه ها و مقالات خواهیم پرداخت.